به گزارش شبنم ها به نقل از مهر خانه، «اینکه حضرت فرموده است، خیری است برای زنان که مردان او را نبینند و او هم مردان را نبیند.... از نظر عقلی قابل فهم است و دارای معنای روشنی است؛ یکی از معانی این است که زنان به نحوی حضور داشته باشند که حجاب آنان مانع خودنمایی و جلب نظر مردان باشد و روی مردان به آنان باز نشود و بهطورکلی عفیف باشد. معنای دیگری که میتوان از آن برداشت کرد این است که زنان شغلی را انتخاب کنند که این شغل کمترین اختلاط را با محیطهای مردانه داشته باشد مگر آنکه مجبور شوند؛ چراکه از کلمه خیر استفاده میشود و نه واجب (بنابراین این یک توصیه است) و این جمله خود نشان از حمایت حضرت زهرا (س) از اشتغال زنان است؛ چراکه زنان باید در همه مشاغل قرار بگیرند.» این نمونهای است از ارائه الگو از حضرت زهرای مرضیه که امسال مصادف با هفته زن در تحلیل برخی از کارشناسان و مسئولان حوزه زنان حوزه زنان دیده شد. هرچند ارائه الگو مستلزم شناخت ابعاد کامل شخصیت حضرت فاطمه سلاماللهعلیها است، امروزه با مصادره به مطلوبکردن بخشهایی از زندگی حضرت و تاویل آن مواجهایم.
بحث الگوبودن حضرت زهرا سلاماللهعلیها برای ما مسلمان و خصوصاً زنان مسلمان، فارغ از بعد اجتماعی و فرهنگی و تربیتی آن، مقولهای دینی و ارزشی است. چراکه تبعیت از معصومین علیهمالسلام، از اصول مذهب و یکی از ثقلین (1) بهشمار میرود و کلام و عمل معصومین علیهمالسلام، در فقه به عنوان حجت شرعی شناخته شده است؛ ازاینرو به راحتی نمیتوان از کنار آن گذشت.
زمانی که نقلی از رفتار حضرت زهرا سلاماللهعلیها گفته میشود و با استدلال به آن نتیجهای گرفته میشود، در حقیقت به سیرهای استناد شده است که در فقه اسلامی از ارکان استنباط احکام است.
این بدان معناست که هر نقلی، هر بیانی و هر انتسابی به ائمه علیهمالسلام نه تنها باید متقن و مستند باشد، که باید نتیجهای درست نیز به دنبال داشته باشد. بیان مقدمات مستند و گرفتن نتایجی مبتنی بر علایق خود، مسلماً بازی با مبانی اسلامی است.
در این درسآموزی و استدلال و نتیجهگیریها باید به نکاتی دقیق دقت داشت. اول اینکه سیره معصومین علیهمالسلام، سیرهای بههم پیوسته و مستمر است و تمام ایشان نوری واحدند و حرکتی یکسان دارند.
نکته دوم آنکه سیره مورد نظر فقهی، کلیه گفتهها و رفتار معصوم است. هر عملی که معصوم انجام داده یا نداده و هر سخنی که گفته است؛ ازاینرو اعتبار و سندیت آنها برای استناد و استدلال بر پایه آنها امری ضروری و اجتنابناپذیر است.
از طرفی لازم است این اقوال و افعال، بنابر ظنیالصدوربودنشان و تشکیکی که ممکن است در مورد آنها وجود داشته باشد، به کتاب خدا عرضه شده و با آن تطبیق یابند، تا در صورت وجود تعارض و تناقض نسبت به استناد به آنها تجدیدنظر صورت گیرد (2).
نکته سوم آن است که در مورد زندگانی حضرت زهرا سلاماللهعلیها منابع موجود، اندک و نقلهای وارده بعضاً از ضعف سندی برخوردارند؛ ازاینرو استناد به آنها نیازمند دقت عمل و احتیاط بالایی است.
از مجموع آنچه که گفته شد اتخاذ شاخصها و چارچوبی مشخص برای الگوگیری فرهنگی و اجتماعی از این بزرگواران ضرورت مییابد تا ناخواسته و نادانسته به تحریف و انحراف سیره و سنت معصومین علیهمالسلام کشیده نشویم.
در این یادداشت محوریت بحث، حضرت زهرا سلاماللهعلیها و الگوبودن ایشان است، بر این اساس به شاخصهای مهم حیات ایشان توجه خواهیم داشت؛ شاخصهایی برگرفته از آموزهها و اصول اساسی دین اسلام و نه دریافتهای فردی و شخصی.
الف- رعایت حریم حجاب و عفاف
در میان واجبات اسلامی، بعد از مشترکاتی که میان زن و مرد وجود دارد، اصلی که میتوان به عنوان اصل اساسی و واجب مسلم یاد کرد، حجاب و عفاف است. در آیات متعددی از قرآن کریم، مستقیم و غیرمستقیم بر این مسئله تأکید شده است؛ بهطوریکه حجاب به عنوان یکی از اصول اولیه و بدیهی اسلام شناخته میشود (3)؛ بدیهاتی که تکرار آنها خارج از بحث ماست.
در نتیجه از معصومی چون زهرای مرضیه سلاماللهعلیها نیز نمیتوان توقعی جز اجرای این فرمان الهی را داشت؛ اجرایی درحد اعلای خود؛ با تأکید بر عدم اختلاط با نامحرم و حفظ حریمها و رعایت حدود.
نمونههایی از این حفظ حریمها عبارتاند از:
- سفر از مکه به مدینه با همراهی حضرت امیر علیهالسلام
بعد از هجرت پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآلهوسلم از مکه به مدینه، امیرالمؤمنان علیهالسلام دستور یافت تا امانتهاى مردم را به صاحبانش بازگرداند؛ حضرت پس از این کار به اتفاق فاطمه زهرا سلاماللهعلیها و مادر خود، فاطمه بنت اسد و فاطمه بنت زبير، نيمهشب سوار بر شتران، راه مدینه را در پیش گرفتند (4). روایتهای شیعی نوشته یعقوبی را تأیید میکنند (5).
از جمله اینها شیخ طوسی است که در امالی آورده است پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم در قباء مانده بود و داخل مدینه نمیشد و میگفت داخل شهر نمیشوم تا اینکه پسرعمویم، علی بن ابی طالب علیهالسلام و دخترم بیایند (6).
در اين هجرت زهرا سلاماللهعلیها به اتفاق دو بانوى مهاجر و به سرپرستى على علیهالسلام، مسير طولانى مكه به مدينه را در زير آفتاب سوزان طى کرد و در روز پنجشنبه 15 ربيعالاول به قبا در نزديك مدينه رسيد و به خانه سعد بن خيثمه، از نيكان صحابه پيامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم وارد شد؛ خانه سعد مجاور ركن غربى و در جلو مسجد قبا قرار داشت (7).
در این سفر، زهرای مرضیه سلاماللهعلیها تنها نبود و با امین جان و مال و ناموس پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم و زنانی دیگر همراه بود.
- خواستگاری از پشت پرده
زهرای بتول سلاماللهعلیها در هنگام خواستگاری خود نیز حضور نداشت؛ حضرت علی علیهالسلام در این باره چنین نقل میکنند: موقعی که من نزد پیامبر خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم رفتم و آن بزرگوار مرا دید، خندید و فرمود: یا اباالحسن! آیا برای حاجتی که داری نزد من آمدی؟ من قرابت و سبقت در اسلام و یاریکردن خود را از آن حضرت و جهادهایی که در راه خدا کرده بودم، برای آن حضرت شرح دادم. پیغمبر اکرم صلیاللهعلیهوآلهوسلم فرمود: یا علی راست میگویی، مقام تو بالاتر از این است که تذکر دادی، گفتم: یا رسولالله، فاطمه را برایم تزویج نما. فرمود: یا علی! قبل از تو چند نفر از مردان، این تقاضا را داشتند، ولی هرگاه من به فاطمه میگفتم، اظهار بیمیلی میکرد، شما چند لحظهای صبر کن تا من نزد او بروم و برگردم (8).
البته پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم امر را منوط به رضایت زهرا سلاماللهعلیها کرده و موضوع را با ایشان در میان گذاردند.
- تقسیم کار
مدت زمانی از ازدواج امیرمؤمنان علیهالسلام و زهرای مرضیه سلاماللهعلیها نگذشته بود که هر دو برای تقسیم کارهای خانه خدمت رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم رسیدند و از ایشان خواستند كه كارهاى خانه را ميانشان تقسيم كند. رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم فرمود: كارهاى داخل خانه بر عهده فاطمه سلاماللهعلیها و كارهاى خارج بر عهده على علیهالسلام باشد.
فاطمه سلاماللهعلیها میفرماید: خدا میداند چقدر از اين تقسيم خوشحال شدم كه كارهاى خارج خانه بر دوشم نيفتاد (9).
در روایتی از امام صادق علیهالسلام، ضمن توجه به روحیه همکاری و تعاون امیرمؤمنان علیهالسلام، به مصادیق این تقسیم کار نیز اشاره شده است و حضرت میفرمایند: امیرالمؤمنین علیهالسلام برای منزل هیزم میآورد، آب تهیه میکرد، منزل را جارو میکرد، در پاککردن عدس کمک میکرد (10). در حقیقت کار منزل حضرت زهرا سلاماللهعلیها با تهیه مقدماتی صورت میگرفت که علی علیهالسلام انجام داده بود؛ خریدهای منزل با ایشان بود و تهیه آنها با حضرت زهرا سلاماللهعلیها.
- آموزش دین برای زنان
زهرای مرضیه سلاماللهعلیها مرجع و ملجأ علمی زنان عصر خود بود. در روایتی آمده است که روزى زنى نزد فاطمه سلاماللهعلیها آمد و گفت: مادرى پير دارم كه در مورد نماز خود اشتباهى كرده و مرا فرستاده تا از شما مسئلهاش را بپرسم. زهرا سلاماللهعلیها سؤال او را پاسخ فرمود. زن براى بار دوم و سوم آمد و مسئله پرسيد و پاسخ شنيد. اين كار تا 10 بار تكرار شد و هر بار فاطمه زهرا سلاماللهعلیها سوال او را پاسخ فرمود. زن از رفتوآمدهاى پىدرپى شرمگين شد و گفت ديگر شما را به زحمت نمىاندازم. فاطمه سلاماللهعلیها فرمود: باز هم بيا و سؤالهايت را بپرس، تو هر قدر سؤال كنى، من ناراحت نمىشوم (11).
- خطابه حضرت در مسجد مدینه از پشت پرده
در روزهای پس از پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم، در زمانه غصب فدک و خیرهسری معاندان، زهرای مرضیه به مسجد میرود تا از حق بگوید و وظیفه روشنگری خود را ادا کند. در این حرکت، طی این فاصله اندک میان خانه امیرمؤمنان علیهالسلام تا مسجد، زهرای مرضیه سلاماللهعلیها در احاطه زنان، وارد مسجدی میشود که پردهای میان زنان و مردانش آویخته شده بود؛ آنگاه است که حضرت زبان به سخن میگشایند و سخنرانی خود را آغاز میکنند (12).
- عیادت زنان از حضرت
زهرای مرضیه سلاماللهعلیها بعد از پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم و حوادث رخداده، در بستر بیماری بودند که زنان مدینه به دیدار ایشان آمدند؛ دیداری که سرشار از سخنان حضرت در وصف امت و آینده و گذشته آن بود، در بیان جایگاه امامت و امیرالمؤمنین، با عباراتی بلیغ و شیوا در تبیین وضعیت موجود (13). ایشان به زنان گفتند تا آنها نیز به همسرانشان بگویند و به گوش آنها برسانند.
- وصیت تهیه تابوت
اسماء بنت عمیس نقل میکند: فاطمه سلاماللهعلیها در هنگام وفات خود به من فرمود: من از این وضعی که درباره حمل جنازه زنها مرسوم است، شرم میکنم و خوش ندارم که جنازه زنان را روی تختهای میگذارند و پارچهای روی آن میاندازند و پستی و بلندیهای بدن او برای بیننده آشکار است.
عرض کردم: من چیزی را که در حبشه دیدهام، هماکنون ترتیب داده، نزد شما میآورم و نشانت میدهم؛ سپس چند عدد چوب تر و تختی را آوردم و آن چوبها را خم کرده دو طرف آن را بر کنار تخت بست و چادری روی آن کشیدم. فاطمه سلاماللهعلیها با دیدن آن خوشحال شده و تبسم کرد و این درحالی بود که من از روزی که رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم از دنیا رفته بود، تا به آن روز تبسم بر لبان دختر پیغمبر ندیده بودم (14) حضرت رو به اسماء فرمودند: «برای من نیز یک چنین چیزی درست کن و مرا مستور کن؛ خدایت از آتش دوزخ مستور دارد» (15).
اسماء در نقل دیگری از زهرای مرضیه سلاماللهعلیها بیان میدارد: «فاطمه به من وصیت کرد کسی جز من و علی او را غسل ندهد، و من نیز هنگام غسل فاطمه طبق وصیتی که کرده بود، به علی علیهالسلام کمک کردم» (16).
ب- همسری و مادری حضرت
اولویت دیگر زندگانی حضرت زهرا سلاماللهعلیها که در روایات سایر ائمه نیز بر آن تأکید شده است، جنبه مادری و همسری حیات یک زن است.
امیرمؤمنان علیهالسلام در وصف همسرشان میفرمایند: سوگند به خدا که فاطمه علیهاالسلام هیچگاه مرا خشمگین نکرد و در هیچ کاری از من سرپیچی ننمود، و من هرگاه به فاطمه علیهاالسلام نگاه میکردم، غم و اندوه از من زدوده میشد (17).
در عبارت دیگری زمانی که پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآلهوسلم از اوضاع زندگی از امیرمؤمنان علیهالسلام سؤال میکنند، حضرت میفرمایند: بهترین یار برای اطاعت و عبودیت پروردگار است (18).
از طرف دیگر مادری زهرای مرضیه سلاماللهعلیها نیز در حد اعلای آن بود. شیوههای تربیتی ایشان و زمانی که برای فرزندان میگذاشتند، در نوع خود قابل تأمل است؛ موارد فراوانی که این میان فضای بحث و استناد به آنها نیست.
ج- فعالیتهای اجتماعی حضرت
حضور اجتماعی حضرت زهرا سلاماللهعلیها را در چند بعد میتوان تعریف کرد:
- بعد نظامی
بر اساس نقلهای تاریخی، حضرت زهرا سلاماللهعلیها در برخی از غزوات پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم ایشان را همراهی میکردند. در جنگ احد فاطمه زهرا سلاماللهعلیها همراه زنان به احد (در 6 كيلومترى مدينه) رفت. در اين نبرد رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم به شدت زخمى شد و على عليهالسلام نيز جراحاتى برداشت. فاطمه عليهاالسلام خون از چهره پيامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم مىشست و على عليهالسلام با سپر خود آب مىريخت. هنگامى كه فاطمه عليهاالسلام مشاهده كرد كه خون بند نمىآيد، قطعه حصيرى را سوزانيد و خاكستر آن را بر زخم پاشيد تا خون بند آمد (19). آن روز پيامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم و على عليهالسلام شمشيرهاى خود را به فاطمه عليهاالسلام دادند تا آن را بشويد (20).
- بعد اقتصادی
فدک، زمینی است که رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم به دخترش بخشید؛ زمینی سرسبز و حاصلخیز که در آمد یک سال آن بین ۷۰۰۰۰ تا ۱۲۰۰۰۰ دینار طلا بود (21). آنچنان که در روایات نیز آمده است در برههای از زمان حيات پيامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم، وكلا و كارگزاران حضرت فاطمه سلاماللهعلیها در فدك حضور داشته و نسبت به امور آن رسيدگى مىكردند (22)، اما آنچه در ادامه در منابع تاریخی دیده میشود، عباراتی با این مضمون است: پس از رحلت پيامبر خدا، فردي به نام اشجع بن مزاحم مأمور شد به آنجا رفته، امور فدک را در دست گيرد و کارگزران عليبنابيطالب را از آنجا اخراج نمايد... (23).
- بعد سیاسی
حضور سیاسی زهرای مرضیه سلاماللهعلیها تماماً مربوط است به ماجرای بعد از رحلت پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآلهوسلم و توطئه سقیفه و غصب ولایت و فدک و... . تا پیش از آن حضرت زهرا سلاماللهعلیها حضوری فیزیکی در عرصه سیاست نداشتند.
نتیجه
باتوجه به تمام محدودیتهای روایی موجود نسبت به سیره و تاریخ زمان حضرت زهرا سلاماللهعلیها، اگر بنارا بر صحت تمامی اقوال نقلشده بگذاریم، نکتهای که مهم خواهد بود، نوع حضور و مراودات ایشان است. آنچه از فعالیت اجتماعی حضرت شاهدیم، مؤثرترین فعالیتها در کمترین مدت زمان ممکن و با محدودترین روابط است.
زهرای مرضیه سلاماللهعلیها، اصل اولی حجاب و حیا را در تکتک صحنههای زندگی حفظ کرده و حضور اجتماعیشان نیز بر پایه و بر مبنای عدم اختلاط با نامحرم است و این، امری خارج از تصور نیست؛ چراکه لازمه عصمت، اجرای در حد اعلای احکام الهی و رعایت مکروهات و مستحبات است.
شاید تعجببرانگیزترین حضور اجتماعی حضرت، زمانی بود که ایشان در مسجد حضور یافتند و خطابه فدکیه را ایراد فرمودند؛ حضوری خارج از تصور سایرین، اما در سایر فعالیتها هیچ شگفتیای وجود نداشت؛ چراکه همواره همراه و همقدم سایر زنان بودند و حضورشان حضور فردی و خارج از عرفی که موجب تعجب شود، نبود. حتی حضور در احد و خندق نیز حضوری معمول بود؛ در پشت صحنه نبرد و همراه دیگر زنان.
اما هیچیک از این امور، مبنایی برای احکام کلی امروز عدهای از سیاسیون نیست؛ چراکه در تمام این صحنهها ضرورت حضور در کنار رعایت تمامی جوانب حفظ حریم و حدود و عدم اختلاط وجود داشت و آنچه حضرت انجام میدادند، منافاتی با وظیفه همسری و مادری ایشان نداشت.
مسلماً آنچه زهرای مرضیه سلاماللهعلیها انجام دادند، در تمام ابعاد آن، از خانهداری و مادری گرفته تا حضور پشت در خانه مهاجرین و انصار و یادآوری روز غدیر، همه و همه وظایفی الهی بود که در عالیترین شکل حضور آن و با رعایت تمام مختصات گفتهشده، انجام گرفت و نمیتوان به راحتی از آن نتیجه گرفت که «بزرگداشتِ زهرای مطهره سلاماللهعلیها ترویج اخلاق و تضمین انصاف و تصریح بر عدالت است. اصراری است بر کوششهای سنجیدهای که سهیمشدن زنان در عرصههای مختلف سیاسی و اجتماعی و اقتصادی را طلب میکند و عزمی راسخ برای برآوردن درخواستها و همّی عاجل برای فراهمدیدن فرصتها و امکانات عادلانه را طلب میکند تا تمامی منابع انسانی این جامعه و نه فقط نیمی از آنان در قدرت و ثروت سهیم باشند» (24).
در این نتیجهگیریهای کلی و عمومی باید به ضرورتهای زمان حضرت و دورهای که این حضورها اتفاق افتاد نیز توجه ویژه داشت و فراموش نکرد که سیره، همانند روایت نیازمند اسنادی مستحکم برای توصل و توجه و عمل است. نه اینکه با استناد به یک روایت به راحتی نتیجه گرفت: «این جمله خود نشان از حمایت حضرت زهرا سلاماللهعلیها از اشتغال زنان است؛ چراکه زنان باید در همه مشاغل قرار بگیرند تا زنان برای مراجعه به زنان مراجعه کنند، مثلاً پزشک زنان، آرایشگاه زنانه، پارک بانوان، بازارچه زنان، تاکسی برای بانوان و غیره اینها نشان از حضور فعال زنان در اجتماع را دارد» (25).
منابع
1. بحارالانوار، ج23، ص145: إنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا، کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی؛ أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ. میان شما دو چیز سنگین و گرانبها مىگذارم، اگر بدان چنگ زنید هرگز پس از من گمراه نشوید: قرآن و عترت من أهل بیتم، و این دو از هم جدا نشوند تا در كنار حوض بر من درآیند.
2. اصول كافى، محمدبن يعقوب كلينى، ج1، ص69: پيامبراكرم صلى الله عليه وآله: آنچه از جانب من به شما رسيد و موافق قرآن بود، آن را من گفتهام و آنچه به شما رسيد و مخالف قرآن بود، من آن را نگفتهام.
3. آیه ۳۱ سوره نور و آیه ۵۹ سوره احزاب.
4. تاريخ يعقوبى، ج2، ص41.
5. شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا، ص۴۳.
6. طوسی، الامالی، تحقیق و تصحیح: بهراد الجعفری، علی اکبر الغفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیة، صص ۶۹۴-۶۹۵.
7. آثار المدينة المنوره، شماره 3.
8. الأمالي، طوسي، ص۳۹، ح۴۴.
9. بحارالانوار، ج43، ص81.
10. بحارالانوار، ج43، ص151.
11. بحارالانوار، ج2، ص3.
12. شافى، سيدمرتضى، ص 231/ دلائل الامامه، طبرى، ص 30/ احتجاج، طبرسى، ج1، ص 98/ 106.
13. بحارالانوار، ج63، ص161/ امالى، طوسى، ج1، ص384/ احتجاج، طبرسى، ج1، ص108.
14. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج43، ص189و213.
15. بحارالانوار، ج43، ص213.
16. بحارالانوار، ج43، ص189.
17. بحارالانوار، ج43، ص134.
18. بحارالانوار، ج42، ص117.
19. المغازى، ج1، ص249 و250.
20. سيره ابن هشام، ج3، ص106.
21. بحارالانوار، ج۲۹، ص۱۱۸.
22. کليني، الکافي، ج1، ص543؛ شيخ طوسي، التهذيب، ج4، ص148.
23. إرشاد القلوب، ج2، ص384.
24. www.women.gov.ir
25. www.ana.ir
انتهای پیام/ 930623
دیدگاه شما