دکتر عبدالکریم خیامی؛ مدرس دانشگاه و تحلیل‌گر رسانه در گفتگو با خبرنگار مهرخانه در رابطه با استفاده زنان و به‌ویژه زنان خانه‌دار از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی گفت: با پیشرفت و متنوع شدن تکنولوژی‌ها و لوازم خانگی از قبیل  ماشین لباسشویی، مایکروفر، ماشین ظرفشویی و ... بخشی از مأموریت‌ها و وظایف سنتی خانم‌های خانه‌دار برعهده این تکنولوژی‌ها قرار گرفتند. از سوی دیگر، صنایع غذایی نیز در طی دهه‌های اخیر توسعه یافته‌اند و مجموعه این دلایل سبب شده که خانم‌های خانه‌دار نسبت به دهه‌های گذشته وقت و فرصت بیشتری در اختیار داشته باشند. 

 

شبکه‌های اجتماعی مجازی جایگزین بسیاری از مراودات پیشین شده‌اند

او افزود: فرصت بیشتری که خانم‌ها به دست آورده‌اند گاهی صرف تحصیل و گاهی صرف فوق‌برنامه‌هایی مثل یادگیری زبان و هنرهای مختلف می‌شود. اما در این میان، استفاده از فضای مجازی به‌صورت کلی و استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی به‌صورت خاص، سهم درخور توجهی دارد.‌ در واقع، در دهه‌های اخیر جایگزین‌هایی به خانم‌های خانه‌دار معرفی شده و شبکه‌های اجتماعی مجازی هم جایگزین بسیاری از مراودات پیشین شده‌اند. 

 

این تحلیل‌گر رسانه اظهار داشت:‌ جوامع هرچه شهری‌تر و صنعتی‌تر می‌شوند ارتباطات رو در رو و حضوری در آنها کمتر می‌شود و این مساله یکی دیگر از دلایل رو آوردن مردم به فضای مجازی است. نیاز به ارتباط اجتماعی یکی از نیازهای اصلی هر انسانی است و خانم‌های خانه‌دار هم مثل همه زنان و مردان جامعه نیاز به ارتباط دارند. نیاز به ارتباطات حضوری برای زنان شاغل و دانشجو به‌صورت حضوری تأمین می‌شود اما این نیاز برای خانم‌های خانه‌دار تأمین نمی‌شود از همین رو، آنها به استفاده از رسانه رو می‌آورند.  

 

استفاده از رادیو در میان خانم‌های خانه‌دار به استفاده از شبکه‌های اجتماعی سوق پیدا کرده است

خیامی در ادامه گفت: هم‌اکنون مصرف رادیو که قبلا در میان خانم‌های خانه‌دار بیشتر بود به مصرف رسانه‌ای شبکه‌های اجتماعی سوق پیدا کرده است. برای همین شبکه‌های رادیویی جدید در دنیا تلاش می‌کنند که بر روی تلفن‌های همراه یا ست‌آپ باکس‌ها دریافت دیجیتال با کیفیت داشته باشند. از جمله، شبکه‌های رادیویی خودمان که چند هفته‌ای است دریافت روی تلفن همراه خود را با کیفیتی بالاتر از FM ایجاد کرده‌اند. این نشان می‌دهد که مراجعه به موبایل و رسانه‌های فردی و شبکه‌های اجتماعی توسعه یافته است. 

 

استفاده خانم‌های خانه‌دار از شبکه‌های اجتماعی برای رفع نیازهای روزمره

او در رابطه با نحوه مصرف رسانه‌ای زنان از شبکه‌های اجتماعی گفت: می‌توان دسته‌بندی‌هایی برای این مصرف رسانه‌ای قائل شد. از یک سو، استفاده از شبکه‌های اجتماعی مربوط به رفع نیازهای روزمره و نیازهای خانگی می‌شود که یک خانم خانه‌دار از قبل هم این نیازها را داشته است. مثلا خانم‌ها گروه‌هایی درباره آداب زندگی، خانه‌داری، بچه‌داری، تربیت، مکان‌های خرید، کیفیت محصولات و ... تشکیل می‌دهند و در این گروه‌ها از تجارب هم استفاده می‌کنند.

 

تبادلات معنا در قالبی زنانه

این مدرس دانشگاه خاطرنشان کرد: استفاده دیگر خانم‌های خانه‌دار از شبکه‌های اجتماعی برای تأمین نیازهای ارتباطی آنهاست و زنان عضو گروه‌هایی می‌شوند که تنها خانم‌ها عضو هستند و آقایان در این گروه‌ها راه ندارند. در اینجا خانم‌ها بخشی از نیاز خود به ارتباط را تأمین می‌کنند و تبادلات معنا در قالبی زنانه انجام می‌گیرد. مثلا خانم‌ها یا دختران یک فامیل، مادران دانش‌آموزان یک کلاس یا یک مدرسه و زنان یک محله یا مسجد یا باشگاه تشکیل گروه می‌دهند و از این طریق به ارتباط می‌پردازند. 

 

گروه‌های مجازی زنانه کپی ناقصی از اجتماعات زنانه هستند

خیامی افزود: در واقع، یک کپی ناقص از چیزی که قبلا در محیط‌های فیزیکی رخ می‌داده مثل روضه‌های زنانه، گردهمایی‌هایی زنانه فامیلی و ... در فضای مجازی شکل می‌گیرد چون گفته شده که فضای مجازی جهان دوم و یک کپی ناقص از جهان اول است. به عبارت دیگر، یک کپی ناقص از اجتماعات زنانه‌ای که قبلا به‌صورت فیزیکی بود در اجتماعات مجازی با ویژگی‌های متفاوتی شکل گرفته است. استفاده دیگر خانم‌ها از شبکه‌های اجتماعی به استفاده‌های علمی و هنری برمی‌گردد‌ و خانم‌ها بسته به این که در چه رشته علمی و پژوهشی یا هنری فعالیت دارند از این فضا استفاده‌های تخصصی می‌کنند. 

 

او در رابطه با آسیب‌هایی که در شبکه‌های اجتماعی وجود دارد و زنان و به‌ویژه زنان خانه‌دار را تهدید می‌کند، بیان داشت: در تعاریف ذات‌گرایانه از شبکه‌های اجتماعی مجازی که این شبکه‌ها واجد یک نوع خودارتباطی جمعی هستند یعنی این ارتباط ضمن این که جمعی است فردی هم است و ضمن این که فردی است جمعی هم است. اما کاربری ابزار آن فردی است یعنی شما موبایل یا تبلتی برای خودتان دارید و موقعی که در شبکه‌های اجتماعی ارتباط می‌گیرید از این ابزار شخصی استفاده می‌کنید. 

 

خانم‌های خانه‌دار در خانواده نقش میانجی دارند

این تحلیل‌گر رسانه عنوان داشت: لازمه ارتباط گرفتن در شبکه‌های اجتماعی مجازی این است که باید هنگام استفاده از این ابزار، ارتباط خود را با حضار دیگری که در همان مکان فیزیکی حضور دارند قطع کنید. به عبارت دیگر، در این شرایط به‌صورت مجازی با دیگران ارتباط ‌می‌گیرید اما در فضای فیزیکی با دیگران قطع ارتباط می‌کنید یا سطح ارتباط را پایین می‌آورید. در مباحث جامعه‌شناسی می‌گوییم خانم‌های خانه‌دار نقش میانجی را دارند و واسطه و محل جمع شدن ارتباطات حلقه خانواده هستند. هیچ‌کس به اندازه مادر در فضای خانه نقش میانجی‌گری میان اعضای خانواده را ندارد زیرا مادر نقطه گرد آمدن انواع ارتباط‌ها در خانواده است. حال، اگر این گرانیگاه ارتباطی خانه خودش دچار تفرد شده و استفاده‌های فردی او از این ابزارها بیشتر شود گرانیگاه خانواده فردی شده و به تضعیف همه ارتباط‌های خانوادگی منجر می‌شود. 

 

نوع کنش زنان خانه‌دار در فضای مجازی روی خانواده آنها اثر می‌گذارد

خیامی با اشاره به این که مادران کانون مهرورزی در خانه هستند، تصریح کرد: اگر ارتباطات فنی و تکنولوژیکال خانم‌های خانه‌دار از یک حدی بیشتر شود و خدای ناکرده به این ابزارها اعتیاد پیدا کنند آرام‌آرام روی کنش و واکنش‌های آنها به‌عنوان مادر خانواده اثر می‌گذارد و این کنش و واکنش‌ها را کاهش می‌دهد چون بخشی از ارتباطات او در فضای مجازی تأمین شده است. از سوی دیگر، باید توجه داشت که برعکس ارتباطات انسانی که در آنها هر نوع کنش عاطفی با واکنش عاطفی همراه است در فضای مجازی، کنش‌های عاطفی همیشه با واکنش‌های عاطفی مواجه نیست و این ابزارها واکنش عاطفی به ما نشان نمی‌دهند. همین مساله نیز ناخودآگاه بار تعاملات عاطفی را در خانه کاهش می‌دهد. 

 

منافع استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای خانم‌های خانه‌دار

این مدرس دانشگاه با بیان این که استفاده و مدیریت درست شبکه‌های اجتماعی برای خانم‌های خانه‌دار منافعی نیز دارد بیان داشت: ساختار اصلی سبک زندگی را خانم‌ها و مادرها تشکیل می‌دهند و اگر از شبکه‌های اجتماعی درست استفاده کنند می‌توانند این شبکه‌ها را در استخدام هدف خودشان درآورند. شبکه‌های اجتماعی می‌توانند در خدمت پیوند نسلی قرار گیرند و به تقویت روابط خانوادگی و افزایش عاطفه در خانواده منجر شوند که این مساله منوط به داشتن سواد رسانه‌ای و مهارت‌های استفاده از این شبکه‌هاست.

 

کاهش ارتباطات زناشویی در اثر استفاده نادرست از شبکه‌های اجتماعی

او افزود: در زندگی شهری صنعتی فرصت برای امکان گفتگو بین اعضای خانواده کم شده و اگر این فرصت محدود هم صرف شبکه‌های اجتماعی شود این مساله روی روابط جنسی زناشویی هم اثر می‌گذارد و به عبارتی یک زناشویی مجازی شکل می‌گیرد. در برخی از کشورها مانند انگلستان میزان ارتباطات زناشویی زن و شوهرها هر چند سال یک بار اندازه‌گیری می‌شود. آخرین تحقیقی که در انگلستان انجام شد نشان می‌دهد میزان ارتباطات زناشویی زن و شوهرها کاهش پیدا کرده که صاحب‌نظران یکی از علل آن را استفاده نادرست از شبکه‌های اجتماعی مجازی می‌دانند. 

 

در 20 تا 25 درصد پرونده‌های طلاق کشور کلمه فیسبوک ذکر شده است

خیامی با بیان این مطلب که بخشی از علت‌های پنهان طلاق در کشور ما به بی‌سامانی در حوزه روابط جنسی و زناشویی سالم برمی‌گردد، عنوان داشت: طبق آماری که ارائه شده در 20 تا 25 درصد پرونده‌های طلاق در دادگاه‌های خانواده کشور کلمه فیسبوک ذکر شده است. از سوی دیگر، استفاده نادرست از شبکه‌های اجتماعی برای خانم‌ها و آقایان سوءتفاهم‌هایی ایجاد می‌کند. از آن‌جایی هم که خانم‌ها حساسیت و تمرکز بیشتری دارند و مدیریت خانه و تربیت فرزندان با آنهاست بیشتر در معرض سوءتفاهم قرار می‌گیرند که این مساله می‌تواند نقطه آغازی برای آسیب‌های دیگر باشد. 

 

ضرورت حضور پدرها و مادرها در شبکه‌های اجتماعی

این‌ تحلیل‌گر رسانه در خصوص تأثیر استفاده زنان خانه‌دار از شبکه‌های اجتماعی در نوع مواجهه فرزندانشان با این فضاها گفت: ما همیشه توصیه می‌کنیم بزرگ‌ترها خصوصا پدرها و در درجه بعد مادرها اگر فرزندانشان در شبکه‌های اجتماعی حضور دارند آنها هم حضور پیدا کنند. دلیل این که به پدرها اولویت می‌دهم این است که به‌صورت طبیعی و فطری تقسیم‌ کاری بین مرد و زن شده است و هر کدام مأمور تأمین چیزی در خانواده هستند. از آن جایی هم که پدرها اقتدار بیشتری دارند نیاز است که از اقتدار آنها در کنار آن وجهه عاطفی خانم‌ها استفاده شود. 

 

او تصریح کرد: فضای مجازی به زعم برخی از جوان‌ها فضایی بدون حضور بزرگ‌ترهاست و فضایی است که می‌توانند آن‌گونه که خودشان می‌خواهند آن را اداره کنند و محبت‌ها، علاقه‌ها و بغض و نفرت خودشان را آزادانه‌تر نشان دهند اما این فقط یک احساس است. اگر بزرگ‌ترها در فضای مجازی حضور داشته باشند جوان یا نوجوان می‌بیند این فضا جایی نیست که خالی از حضور بزرگ‌ها باشد و اعضای خانواده و فامیل او در شبکه‌های اجتماعی و گروه‌های آن عضو هستند. 

 

خیامی اظهار داشت: از سوی دیگر، نسل جدید یک مدل ارتباط یاد گرفته و از آن لذت می‌برد که متفاوت با ارتباط حضوری است و حتی بعضی وقت‌ها آن را ترجیح می‌دهد. لذا برخی از حرف‌ها و تبادل معناها که نمی‌توانیم در فضای فیزیکی با فرزندانمان رد و بدل کنیم را می‌توانیم از این طریق با آنها مبادله کنیم. یعنی این فضا ظرفیت جدیدی است که می‌توانیم برخی از تعاملات را در بستر آن انجام دهیم چون جوانان این نوع ارتباط را می‌پسندند. به هر حال، جوان‌ها زبان ارتباطی نوینی دارند که مهمترین آنها همین شبکه‌های اجتماعی مجازی هستند و نباید آنها را مجبور کنیم که فقط به زبان ارتباط حضوری با ما ارتباط داشته باشند. لذا، پیشنهاد می‌کنیم اگر فرزندانشان عضو شبکه‌های اجتماعی هستند آنها هم عضو شوند و در این فضا گروه خانوادگی یا فامیلی تشکیل دهند. 

 

سیاست فرهنگی مشخصی برای کاربری زنان از شبکه‌های اجتماعی نداریم

او در خصوص وجود یا فقدان سیاست‌گذاری‌های فرهنگی مشخص در زمینه کاربری زنان خانه‌دار از شبکه‌های اجتماعی بیان داشت: سیاست فرهنگی رسمی که ویژه کاربری شبکه‌های اجتماعی مجازی توسط زنان خانه‌دار باشد من ندیدم. سیاست‌های فرهنگی کلی در مرکز تحقیقات مخابرات و شورای عالی مجازی تدوین شده اما عمومی و کلی است. داخل آن سند هم اشاره‌های مستقیم و غیرمستقیمی به خانم‌ها شده اما در رابطه با خانم‌های خانه‌دار سیاست فرهنگی مدون، رسمی، تصویب‌شده‌ای وجود ندارد.

 

ضرورت افزایش سواد رسانه‌ای زنان

این مدرس دانشگاه در پاسخ به این سوال که آیا پیشنهادی برای تدوین سیاست‌های فرهنگی مناسب برای زنان خانه‌دار در حوزه کاربری فضای مجازی دارد یا خیر، عنوان داشت: پاسخ به این سوال در اندازه یک مصاحبه نیست اما می‌توانیم از مسئولان بخواهیم که سیاست‌هایشان را تخصصی کنند و به اجرای آن تسریع ببخشند. از سوی دیگر، صنوف و اقشار مختلف باید سیاست‌های ویژه خودشان را برای مدیریت فضای مجازی داشته باشند. مساله سواد رسانه‌ای هم در اینجا حائزاهمیت است و باید به آن توجه شود. 

 

خیامی با اشاره به این که اصل توسعه و ارتقای سواد رسانه‌ای مردم در دستورکار است، خاطرنشان کرد: آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها خصوصا نهادهای نمایندگی رهبری و بسیج، صداوسیما و ارگان‌های مختلف در زمینه سواد رسانه‌ای با توجه به مأموریت خود کارهای متفاوتی مانند تهیه برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی، تدوین کتب درسی، تشکیل کارگاه‌هایی در انجمن اولیا و مربیان، کانون پرورش کودکان و نوجوانان و ... انجام می‌دهند. 

 

آسیب‌پذیری و تأثیرپذیری بیشتر خانم‌ها از فضای مجازی

او در رابطه با نوع مصرف رسانه‌ای دختران از شبکه‌های اجتماعی بیان داشت: دختران جزء منفکی از جامعه نیستند و همه آسیب‌هایی که می‌تواند جامعه را در خطر قرار دهد برای دختران هم هست. از آن طرف، منافع و فرصت‌هایی که شبکه‌های اجتماعی مجازی در اختیار قرار می‌دهند برای دختر خانم‌ها هم وجود دارد. با این تفاوت که به دلایل فکری، فرهنگی و طبیعی به‌صورت کلی خانم‌ها آسیب‌پذیرتر هستند و گاهی اوقات هم تأثیرپذیری آنها بیشتر است. ممکن است خانم‌ها به اندازه مردان دغدغه‌های شغلی و اقتصادی یا دغدغه‌هایی مثل سربازی و ... نداشته باشند و از سوی دیگر، به دلایل فرهنگی خودشان کمتر مایل به حضور در برخی از اجتماعات ورزشی، هنری، سیاسی و ... هستند. به همین دلیل بعید نیست که دختر خانم‌ها بخواهند حضور کم خود را در این اجتماعات از طریق حضور در فضای مجازی جبران کنند. 

 

خیامی در خاتمه گفت: هم آقاپسرها و هم دخترخانم‌ها در سنین جوانی و نوجوانی به آگاهی‌بخشی بیشتری نیاز دارند چون عالم مجازی عالم صفر و یک است و امکان حضور با هویت‌های کاذب در این فضا فراهم است. پروفایل‌های فراوانی وجود دارد که پسرانه است اما هویت اصلی دختر است و برعکس. در واقع، این فضا سرشار از هویت‌های کاذبی است که سن، جنس و موقعیت را به دروغ گزارش می‌دهند. این بازاری است که چون ما به اندازه کافی روی فرهنگ استفاده از آن کار نکرده‌ایم ممکن است برای دوره نوجوانی و جوانی دخترها و پسرها آسیب‌هایی را ایجاد کند.

 

انتهای پیام/