به گزارش پایگاه اطلاع رسانی شبنم ها به نقل از  پایگاه خبری تحلیلی طنین یاس  جنیفر اسکارس، متصدی پیشین فرهنگ خاورمیانه در موزه ملی اسکاتلند، چندی پیش در گفت وگو با « تاریخ ایرانی» درباره تأثیر مد اروپا بر زنان درباره قاجار صحبت کرد بود او می گوید که چهارمین شاه قاجار و دخترش مهم ترین نقش را در دگرگونی لباس خانم های درباری داشته اند، ناصرالدین شاه بر شکل و اندازه دامن ها، تأثیرگذاشته و تاج السلطنه در شب نامزدی و مهمانی عروسی اش، همراه با لباسی از ابریشم صورتی با ساتن سفید، توری به سبک عروس های اروپایی به سر داشته است.

نخستین طراح مد در دروه قاجار

تاج‌السلطنه دختر ناصرالدین شاه قاجار (۱۳۰۱ هجری قمری- ۱۳۱۶، تهران) از مدافعان انقلاب مشروطه و عضو انجمن حریت نسوان بود[۱] و به نوشتن خاطرات خود علاقه داشت. بخش‌هایی از خاطرات او به نام «خاطرات تاج السلطنه» برجا مانده که وسعت اطلاعات او را نشان می‌دهد و منبع تاریخی بااهمیتی است. وی از مشروطیت، حقوق زنان، آزادی، برابری و قانون دفاع کرده و انتقادهایی جدی به وضعیت حکومت و سلطنت برادرش، مظفرالدین‌شاه قاجار داشت و بسیاری از مشکلات کشور را حاصل عدم کفایت شاهان قاجار می‌دانست. همچنین با شاعران آزادی‌خواهی هم‌چون میرزاده عشقی ارتباط داشت و عارف قزوینی در ابیاتی او را ستودهاست.

تاج‌السلطنه در اواخر سال ۱۳۰۱ هجری قمری (برابر با ۱۸۸۴ میلادی) از توران‌السلطنه، یکی از همسران ناصرالدین شاه قاجار که دخترعمویش نیز بود، زاده شد. تاج‌السلطنه در هفت سالگی به مکتب رفت. علاوه بر تسلط بر زبان فارسی، عربی و فرانسه را نیز به خوبی آموخت. او در ده سالگی ازدواج ناموفقی با حسن خان سردار شجاع، پسر شجاع‌السلطنه داشت و دخترانش از او گرفته شدند و نزد پدر و نامادری ماندند .

تاج‌السلطنه در زمان حیاتِ پدرش، ناصرالدین شاه، بسیار مورد توجه او بود اما بعد از مرگ پدرش مورد نفرت مظفرالدین شاه قرار گرفت چرا که از مشروطه‌خواهان طرفداری می‌کرد و از روش تربیت در دربار و اختلاف طبقاتی دوران قاجار و رفتار درباریان انتقاد می‌کرد.

وی به مطالعه آثار ویکتور هوگو، ژان ژاک روسو و بیسمارک علاقه داشت و از آنها الهام می‌گرفت.

 به گفته این محقق برخورد نزدیک با مد اروپا به اوایل قرن 19 می رسد زمانی که شاهان قاجار به دنبال توسعه روابط دیپلماتیک با قدرت های اروپایی دربار رسمی در تهران ایجاد کردند، پیش از دوره قاجار اطلاع از لباس های اروپایی در میان زنان ایرانی محدود بود، عمده اروپاییان، دیپلمات ها، سربازان، تاجران که به اصفهان، پایتخت صفویان سر می زدند مرد بودند.

ناصرالدین شاه میهمان دربار انگلیس

سفر ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1873، که نخستین مسافرت یکی از سلاطین ایران به اروپا بود یک واقعه جالب به شمار می آید. قبل از او هیچ یک از سلاطین ایران به یک کشور مسیحی قدم نگذاشته بودند. تصمیم به انجام مسافرتی که دیدار از روسیه، آلمان، بلژیک، انگلستان، فرانسه، سوئیس، ایتالیا و اتریش را در بر می گرفت تصمیم سهل و ساده ای نبود، ناصرالدین شاه که در آن موقع چهل و سه سال داشت و بیست و پنج سال بر تخت طاووس تکیه زده بود  

به عنوان نخستین گام سفر اروپا در روز 19 آوریل سال 1873 ناصرالدین شاه با همراهان و ملتزمین بسیار تهران را به مقصد اروپا ترک گفت و نخستین مقصد او بندر انزلی در ساحل دریای خزر بود. چهار هفته طول کشید تا آنها از راه های صعب العبور و گردنه های مرتفع البرز به ساحل دریای خزر برسند. تعداد کسانی که در بندر انزلی با شاه سوار کشتی شدند در حدود یکصد نفر و مجموعه غریبی از اشخاص بودند که بسیاری از آنها برای نخستین بار به سفر خارج می رفتند. شاه و همراهانش با کشتی از طریق دریای خزر به بندر آستاراخان (روسیه) رفتند و در آنجا وزیر مختار جدید ایران در انگلستان میرزاملکم خان و برادرش میکائیل به آنها پیوستند. در آستاراخان آنها با یک قایق بزرگ و جادار از طریق رودخانه ولگا سفر خود را ادامه دادند و سپس سوار دو قطار شدند. این اولین قطار راه آهن بود که شاه و بسیاری از همراهانش برای نخستین بار می دیدند. آنها با قطار به مسکو رفتند و چند روز در مسکو ماندند.

در مدت اقامت در مسکو، سوگلی ناصرالدین شاه تحت سرپرستی یک معتمد به تهران برگردانده شد. ناصرالدین شاه و همراهان از مسکو تا سن پترزبورگ را با قطار مسافرت کردند و در ایستگاه راه آهن سن پترزبورگ، تزار و سایر اعضای خانواده سلطنتی روس از وی استقبال کردند. برای آنها مراسم رژه نظامی، بازدید از نقاط دیدنی، مجالس رقص، مهمانی و تماشای تئاتر ترتیب داده شد. هر روز عصر، شاه ایران مشاهدات روزانه خود را برای یکی از منشی های خود تقریر می کرد که بعدا در تهران انتشار یافت.

ناصرالدین شاه در گام های بعدی سفر از بلژیک به انگلستان می رود. وی با 84 نفر همراه خود صبح روز 18 ژوئن بروکسل را به قصد بندر "اوستند" ترک می کند و در آنجا سوار کشتی جنگی ویجیلنت و دو کشتی کوچک بخار نیروی دریایی می شود. در انگلستان، پسران دوم و سوم ملکه و وزیر خارجه "لرد گرانویل" به استقبال کشتی ناصرالدین شاه می آیند و از طرف ملکه به شاه خوش آمد می گویند.

وسعت شهرلندن و کثرت جعیت و خطوط آهن که نقاط مختلف شهر را به هم متصل می کرد خیلی ناصرالدین شاه را تحت تاثیر قرار داد. شاه خیلی از چیزهایی که در شهر لندن دیده در یادداشتهای خود نوشته است. از آن جمله به ماشین چمن زنی، کالسکه بچه ها، اسکله ها، و خیابان هایی که با چراغ گازی روشن می شدند می توان اشاره کرد.

ناصرالدین شاه از همان عصر روزی که به لندن قدم گذاشت برای مردم این شهر جالب بود. سیمای تیره او با لباسی که از کثرت سنگ های قدیمی می درخشید برای مردم لندن جالب و تازه بود. "ایا شاه را دیده اید؟" این جمله ای بود که در مدت اقامت ناصرالدین شاه در انگلستان در همه جا به گوش می خورد.

در مراسم خداحافظی شاه که روز دوم ژوئیه برگزار شد ملکه ویکتوریا در آن حضور داشت. ملکه در یادداشتهای روزانه خود از جریان خداحافظی با شاه می نویسد: "او هنگام خداحافظی محزون به نظر می رسید و دست مرا بوسید!".

واردات مد به ایران قجری

از این سفر به بعد، جامه زنان اروپایی از طریق تصاویر وارداتی از زیبایی های مد روز شناخته می شد، تصاویری که همزمان توسط هنرمندان ایرانی که تخصصشان در نقاشی از چهره برای البوم مشتری هایشان بود، گرفته می شد.

همانطور که قبلا توضیح داده شد، مد روز در سبک اروپایی اواخر دوره قاجار به ایران آمد در زمان سلطنت ناصرالدین شاه به واسطه نفوذ دخترش تاج السلطنه که تحصیل کرده بود و از آزادی زنان ایرانی پشتیبانی می کرد این مسئله تسهیل شد به طوری که می توان تاج السلطنه را اولین طراح مد لباس های ایرانی – اروپایی دانست؛ او در خاطراتش از لباس هایی به سخن به میان آورد که در سبک و رنگ های روشن، تجلی اروپایی ها بود، همچنین حدود سال 1900 با لباس اروپایی تنگ چسبان پارچه ای و گیوان پوشانده نشده است، مدل نقاشی شد.

لباس زنان دربار اوایل ترکیبی از نیم تنه ، ژاکت های تنگ با آستین های بلند و با شلواری که به شکل زنگوله تا زانوها می رسید ، همه ساخته شده از پارچه زربفت ابریشمی و مخمل بود. یک شال، معمولا صورت را در بر می گرفت و زیر چانه گره زده می شد، بسته به وضعیت پوشنده لباس مقدار زیادی از جواهرات آویخته می شد، تغیرات در لباس های سنتی به صورت تدریجی از اواسط قرن 19 شکل گرفت و شامل شلوارهای کوتاه تر و دامن هایی دراندازه و ضخامت مختلف بود که روی شلوارهای تنگ یا جوراب های نازک پوشیده می شد.

معرفی جامه اروپایی به زنان دربار، تدریجی بود و از اواخر قرن 19 شروع شد که شمال انطباق با سبک سنتی است. برای نمونه کت ها با دکمه بسته شدند و خط یقه v شكل داشتند، لباس های بلند با کمر تنگ و دامن های ضخیم که زیر کت پوشیده می شد، شنل ها روی کت پوشیده می شد و برخی از مواقع، رداهای طرح اروپایی به جای چادر در لباس های بیرون از خانه استفاده می شد.

اشتیاق ناصرالدین شاه به مد اروپایی

ناصرالدین شاه فعالانه پوشیدن لباس های اروپایی را تشویق می کرد، دخترش تاج السلطنه نوشته است که ناصرالدین شاه به او زمانی که هنوز بچه بوده امر می کرده است که لباس های اروپایی ترجیحا صورتی و سفید بپوشد؛ بعدها لباس هایی که وی در نامزدی و مهمانی های عروسی اش پوشیده ساخته شده از ابریشم صورتی با ساتن سفید بود که با توری به سبک عروس های اروپایی کامل می شد، او به حمایت از پذیرفته شدن لباس های کاملا اروپایی در سال 1900 کاملا ادامه داد، همچنین عکس هایی از زنان درباری در لباس هایی برازنده با خط یقه، دلکولته ( یقه باز) به سبک فرانسوی دهه 1870 موجود است.

اندازه دامن ها در لباس سنتی متفاوت بود تا آنکه در دهه 1860 کوتاه و خیلی ضخیم شدند، احتمال دارد ناصرالدین شاه در شکل و اندازه این دامن ها تأثیرگذاشته باشد، جریان اولین دیدار وی از اروپا در سال 1873، دامن های رقصندگان باله در پاریس را تحسین و در بازگشت آن مدل را به زنان دربار معرفی کرد.

اما تأثیرگذار ترین پیش قراولان مد در میان زنان دربار قجر به طور مستقیم دارای خویشاوندی با شاه بودند بنابر این در بالاترین جایگاه اجتماعی بودند، ملک جهان مادر ناصرالدین شاه،لباس های سنتی با زیبایی بالایی می پوشید و مرقوب ترین ابریشم و مخمل را برای نیم تنه و شلوارها انتخاب می کرد، شالی از مروارید و الماس به سر می کرد در عین اینکه تعداد زیادی دستبند و گردنبند بازو و گردنش را می پوشاند، بعدها دختر ناصرالدین شاه تاج السلطنه بسیار مد فرانسوی را تحسین کرد و لباس های مد روز اروپایی اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 را بر تن کرد.

واکنش به این تغییرات تا حد زیادی بسته به رویکرد شوهران نسبت به تحصیلات زنان و آداب اروپایی متفاوت بود، مردان محافظه کار دگرگونی در لباس ها را می توانستند بپذیرند اما به اصرار به زنان برای ماندن در خانه و دنبال نکردن حرفه ادامه می دادند.

تاج السلطنه که از امتیاز ثروت و نفوذ برخوردار بود بی وقفه با شوهرش مخالفت می کرد، انچنانچه لباس اروپایی را به عنوان رهایی بر تن می کرد و برای رهای زنان ایرانی کار می کرد.

آرایش های قجری با لباس های اروپایی!

بعد از آن آرایش ها تغییر کرد تا با لباس محلی گرانبهای زنان دربار همسانی بیشتری به وجود بیاید، لوازم آرایش آن دوران از محصولات طبیعی بودند که می توانستند در خانه ترکیب یا از بازار خریداری شوند ایده آل آرایش در آن روزها صورتی صاف و سفید بود که با لب ها و گونه های سرخ و چشمان و ابروهای تیره معلوم شود.

صورت با ماسکی از لایه های پودر که برخی از مواقع به رنگ سرب بود، پوشیده می شد، گونه ها با پودر رژ هماتید قرمز یا قرمز مرمری هم چنین برای لب ها نیز استفاده می شد، چشمان به شدت با سرمه یا کهل که از پودر توتیا ساخته می شد، طراحی می شد. ابروها به شکل هلال ماه برداشته می شد و با ضخامت زیاد به زنگ نیلی جدا از هم یا بهم پیوسته به شکل منحنی ادامه می یافت.

خال، زیبایی سیاهی در کنج لب گذاشته می شد همچنین طرح زیر برگ و گل میان ابروها روی چانه یا گردن نقاشی یا خال کوبی می شد، حنای سرخ برای رنگ کردن پنجه دست و کف پا و همچنین رنگ کردن ناخن های دست و پا استفاده می شد، دستور عملی هم برای لوسیون جهت مراقبت از پوست وجود داشت که حاوی خیار برای رنگ صورت و هلو برای نرمی و لطافت پوست بود.

آرایش مو هنری خانگی بود که استادانه و زمان بر بود، موی بلند مشکی انبوه خوشایند بود و در چند رشته تا کمر زنان بافته می شد، گیو در جلوی صورت گسسته و حلقه حلقه بود، موهای بافته می توانست با جواهر و ربان تزئین شود، حنا در هر دو مدل استفاده می شد و مو را رنگ می کرد، آگاهی از  لوازم آرایش مد روز اورپا در میان زنان دربار محدود بود و از این رو محصولات به راحتی در دسترس نبود، تعداد اندکی از زنان بودند که با محصولات سنتی وداع گفتند، اینجا نیز دوباره تاج السلطنه پیش گام شد و حدود سال 1900 مد اروپا را به کار گرفت، پرتره وی در لباس اروپایی نشان می دهد که او همچنین از آرایش غلیظ حذر کرده است و مدل موی ساده ای دارد.

گرچه لوازم آرایش اروپایی به طور گسترده ای جایگزین لوازم سنتی شد اما برخی از آنان همچنان مورد استفاده قرار گرفت، خط تیره مانند حنا برای حالت دادن به مو. مد مو در طی دهه 1920 تا 1930 از بافتنی های استادانه به آرایش سبک اروپایی معاصر تغییر پیدا کرد.

چنانچه سالن های آرایش مو در تهران و کلان شهرها باز شد چرا که مدل های جدید احتیاج به توانایی و آموزش حرفه ای داشتند که برای مشتری های گرانقیمت خصوصی نیز کار می کردند.

منابع:

1. آراد جوان، شماره 80 سال 1393
2. بانوان شیعه، سال 1393
3. پایان پیام / ن
4.